O NAMA - OSNIVANJE ZADUŽBINE

OSNIVANjE I RAD
ZADUŽBINE NIKOLE SPASIĆA
(1920. - 2018.)

„Zadužbina Nikole Spasića je po svom obimu i značaju jedna od najuspešnijih „neprofitnih preduzetničkih dostignuća“ svog perioda, jer je imala razgranate delatnosti, dobro usvojen sistem „oplodnje“ osnovnog kapitala i njegovog ulaganja u prioritetne razvojne potrebe tadašnje Srbije. Ova zadužbina može da bude model za uspostavljanje aktuelnog koncepta zadužbine u Srbiji kao tranzicionoj državi sa tendencijom napretka kao evorpskim i svetskim integracijama.“ („Poruke vremena prošlih“, Istorija i tradicija filantropije u Srbiji u XIX i XX veku, autorke Branke Pavlović, 2007. godina).

Testament

Svojeručno napisanim Testamentom 09. februara 1912. godine u Beogradu, trgovac Nikola Spasić (1838-1916), veliki srpski narodni dobrotvor, zaveštao je svoju nepokretnu i pokretnu imovinu radi osnivanja zadužbine pod svojim imenom za ostvarivanje opštih privrednih ciljeva, i naložio svojoj Zadužbini:

  • da kupi najveće zvono za Crkvu Svetog Save, kada bude podignuta i pokloni ga kao njegov dar (član 13.);
  • da podignu jednu bolnicu u Beogradu „za koju vrstu bolesti reknu saniteti i kada bude gotova ima se predati Opštini beogradskoj.“ (član 14.).
  • da podignu dve bolnice u unutrašnjosti „gde je najpotrebnije kao i jedan dom za sirote i iznemogle srpske građane, podigao N. Spasić.“ (član 15.).
  • da održavaju Hram Svetog Trifuna na Topčiderskom groblju koji je za života podigao, kao i da se svake godine održavaju službu božiju na dan Svetog Trifuna - njegove slave, kao i pomen svim njegovim mrtvima (član 12.).

Sa izričitim nalogom: „no s tim da se samo prihodi izdaju na rečene ciljeve a glavnica ne sme da se utroši, a nepokretno imanje ne sme se zadužiti i prodati.“ (član 17.).

Članom 22. odredio je izvršioce svog Testamenta i članove Upravog odbora Zadužbine, i to:

  1. Tihomilj - Tića J. Marković, guverner Narodne banke;
  2. Ilija D. Marić, trgovac;
  3. Dr Vojislav - Voja S. Veljković, bivši ministar finansija i direktor Vračarske zadruge;
  4. Mihailo - Mika I. Dragićević, direktor Prometne banke;
  5. Todor J. Mijajilović, trgovac,

kojima je naložio da: „Brižljivo održavaju nepokretno imanje iz prihoda, a resto prihoda da se troši na zadužbnske ciljeve, svi papiri da se prodadu postupno sa povoljnim kursom, a po odbitku legata i ostalih troškova od dobivenog novca resto da se da Upravi fonda na priplod“.

Imenovani Odbor „Upravljaće ovom mojom zadužbinom samostalno i nezavisno od svih zemaljskih vlasti i oni će po svojoj savesti i uviđavnosti, a prema duhu vremena i potrebama određivati koliko će se i kada na koju granu zemaljske privrede trošiti iz prihoda (član 18.) .... a kada se uprazni koje mesto od članova to će ostali izabrati drugog na mesto onoga koji je umro ili odstupio.“ (član 19.).

Nepokretna imovina Nikole Spasića koju je dao za osnivanje Zadužbine sastojala se od pet zgrada, i to:

  1. Kneza Mihaila broj 19.
  2. Obilićev venac broj 17.
  3. Kneza Mihaila broj 33 i Đure Jakšića broj 1.
  4. Kneza Mihaila broj 37 i Vuka Karadžića broj 8.
  5. Kneza Mihaila broj 47 (ulična i dvorišna), Nikole Spasića broj 2 i 2a,
    Kralja Petra broj 18.

Kuća br. 19 podignuta je na zemljištu (placu) površine 1.577 metara. Nikola Spasić je 1910. godine kupio kuću u Knez Mihailovoj ulici broj 19, koja je tada imala samo parter i sprat iz Knez Mihailove, a imala je veliko dvorište koje je izlazilo na Obilićev venac broj 17. Kuća je građena oko 1875. godine po projektu Aleksandra Bugarskog. Projekat dogradnje uradio je Nikola Nestorović oko 1910. godine, a Nikola Spasić je 1913. godine na ovom velikom kompleksu podigao novo zdanje koje je imalo parter i dva sprata iz Obilićevog venaca broj 17 i sa delom prema ulici Kneza Mihaila bilo povezano bočnim krilima, tako da je dobijen tzv «Spasićev pasaž», koji je imao kapije i bio pokriven staklenom kupolom.

Kuću br. 33 podigao je sam Nikola Spasić 1889. godine po projekt arh. Koste A. Jovanovića, kao stambeno-trgovačku dvospratnicu na zemljištu koje zahvata 1.620 m2. U toj zgradi je pok. Nikola Spasića stanovao. Sama zgrada proglašena je za spomenik kulture i kulturno dobro od velikog značaja za Republiku Srbiju (Sl. glasnik SRS, br. 14/79).

Kuća br. 37 podignuta kao jednospratnica pre 1876. godine, drugi sprat je dozidan pre 1889. godine, a 1961. godine treći i četvrti. Komponovana je kao ugaoni objekat na dvema ulicama Knez Mihailovoj i Vuka Karadžića.

Ovu kuću Nikola Spasić je Testamentom iz 1912. godine ostavio svom sinovcu Nikoli S. Spasiću, ali je kasnije 24. avgusta 1915. godine, u Kruševcu, kao ratni izbeglica, diveći se nacionalnom otporu našeg naroda i herojskoj slavi naše vojske izmenio Testament i tim svojim nepokretnim imanjem i zgradom u ulici Kneza Mihaila broj 37 i Vuka Karadžića broj 8 osnovao svoju Zadužbinu pod nazivom Dom srpskog narodnog invalidskog fonda Sveti Đorđe - Zadužbina Nikole Spasića“.

Kuća br. 47 bila je poznata pod imenom „Sloga“, imala je prizemlje i jedan sprat, a sagrađena je na parceli koja je imala površinu od 2.077 metara. Nikola Spasić je zgradu kupio 1910. godine, a Upravni odbor je 1930. godine srušio staru zgradu „Sloga“ i sagradio zgradu po projektima arh. Josifa Najmana, koja izlazi na tri ulice, Kneza Mihaila, Nikole Spasića i Kralja Petra i koja ima prizemlje, četiri sprata i tavan.

Pokretna imovina, prema saopštenju Upravnog odbora iz 1920. i 1922. godine sastojala se od:

  1. 290 akcija Narodne banke, po 500 din. nominalne vrednosti, sa kamatnim kuponom broj 6 i dividendnim kuponom br. 2;
  2. 30 akcija Beogradske zadruge, po 250 din. nominalne vrednosti, sa kupnom br. 13;
  3. 247 akcija Beogradske trgovačke banke, po 100 din., sa kuponom broj 19;
  4. 662 akcije Prometne banke, po 100 din., sa kupnom br. 18;
  5. 100 akcija Zadruge za podizanje zgrada, po 100 din., sa kuponom broj 5;
  6. 30 akcija Crnogorske banke, po 200 kruna nomin. vrednosti, sa kuponom br. 8;
  7. 50 akcija Osiguravajućeg društva „Srbija“, po 200 din.;
  8. 7 akcija Leskovačke udeoničke štedionice, po 100 din. sa kuponom br. 10 i
  9. 20 komada duvanskih lozova (tačno označenih serija i brojeva), po 10 din. nominalne vrednosti.

Stvarna, berzanska vrednost još u to vreme bila je znatno veća.

Nikola Spasić je Testament dao Narodnoj banci na čuvanje, koja je svu svoju dokumentaciju iznela iz Srbije za vreme rata, pa je na taj način i Testament sačuvan od propasti, srećom po opšte dobro.

Testamentom iz 1912. godine, Nikola Spasić je svojoj supruzi Naki, u punu svojinu, ostavio svoje poljsko imanje na Topčiderskom brdu sa zgradama na njemu, zatim svo pokućstvo, kola i konje, 24.000,00 dinara godišnje na ime udovičkog uživanja, besplatno korišćenje štale i šupe u Jugovića ulici broj 6, besplatno stanovanje u stanu u njegovoj porodičnoj kući, u ulici Kneza Mihaila broj 33, kao i prihode od još tri stana u istoj kući („Dodatak testamenta“ od 04. februara 1915. godine), s tim da ovo pravo može koristiti za života ili preudaje

Sinovici Vidosavi i njenoj deci ostavio je imanje u Jugovića ulici broj 6, s tim da isto koristi i sinovica Anka, do svoje smrti. Ostalim srodnicima zaveštao je neznatne novčane iznose.

Nikola Spasić je preminuo 28. novembra 1916. godine na Krfu.

Rad Zadužbine Nikole Spasića

Rad Zadužbine Nikole Spasića može se podeliti na tri vremenska perioda.

Prvi period je osnivanje i rad do 1959. godine, kada je celokupna imovina Zadužbine Nikole Spasića nacionalizovana, drugi period je od nacionalizacije imovine do 2012. godine i treći period od 2012. godine do danas.

Rad Zadužbine Nikole Spasića od osnivanja do nacionalizacije (1920. - 1959.)

Više od godinu i po dana posle smrti pok. Spasića o imovini se niko nije brinuo. Mnoge prostorije su bile rekvirirane za vojne i privatne potrebe, pa su bile izložene oštećenju i upropašćivanju. Na zalaganje dr Mihaila - Mike Popovića, bivšeg ministra finansija, okupacioni Građanski sud za grad Beograd postavio je za staraoca cele Spasićeve zaostavštine Dobru S. Petkovića, beogradskog advokata, i dr Milorada Popovića, docenta, pa profesora Univerziteta u Beogradu. Staraoci su uvedeni u dužnost 21. maja 1917. godine.

Staraoci su vršili svoju dužnost do 27. aprila 1920. godine, kada je starateljski sudija doneo odluku kojom je naredio da se Uprava imanja pok. Nikole Spasića preda na slobodno rukovanje licima, koje je pokojnik imenovao u svom Testamentu kao njegove izvršioce.

Na prvom sastanku koji održan 30. aprila 1920. godine, izvršeno je konstituisanje Upravnog odbora, a za predsednika izabran je Tihomilj J. Marković, a za podpredsednika Mihailo Dragićević. Upravni odbor je zatim izabrao zadužbinskog advokata nazvanog „punomoćnik“, koji je vršio dužnost upravnika i bio izvršni organ, a njemu kao pomoćnika jednog nadzornika ili staraoca zadužbinskog imanja, zatim honorarnog knjigovođu i po jednog nastojnika za svaku zgradu, kao i tehničko lice za održavanje postrojenja centralnog grejanja i ložača. Na taj način je na prvom sastanku Upravnog odbora obrazovana cela Uprava, čije je uređenje sa neznatnim izmenama ostalo isto i narednih godina. Zato se 30. april 1920. godine sa pravom ima smatrati kao početni dan rada Zadužbine Nikole Spasića.

Treba imati u vidu da Zadužbina još uvek nije pravno postojala, jer Testament, kojim se osniva, nije bio sudski osnažen.

Gospođa Naka Spasić, supruga pok. Nikole Spasića, nije osporavala Testament, jer „Spasićeva želja je zakon za ceo svet, pa zar može da ne bude i za njegovu udovicu?“, ali su ostali zakonski naslednici izražavali nezadovoljstvo onim što im je Nikola Spasić ostavio, pa su čak izražavali nameru da podnesu tužbu radi osporavanja Testamenta.

Pretila je objektivna opasnost da se parnični spor otegne u nedogled, pa su izvršioci Testamenta - Upravni odbor preduzeo težak i važan zadatak da pronađe način da zadovolji nezadovoljne naslednike i izbegne svako osporavanje važnosti Testamenta.

Već na drugom sastanku Upravnog odbora održanog 08. 06. 1920. godine, usvojen je sporazum sa naslednicima, po kojim su oni dobili veće sume novca od iznosa određenog u Testamentu, i saglasili se da priznaju Testament pok. Nikole Spasića.

Ukupno je isplaćeno srodnicima pok. Nikole Spasića 314.000,00 dinara, ali ih je Upravni odbor i kasnije novčano pomagao, obzirom da su neki od njih zapali u veliku oskudicu.

Ministarstvo prosvete je 06. oktobra 1920. godine odobrilo postignut sporazum sa naslednicima „što su sva spomenuta lica najbliži srodnici dobrotvoru Spasiću, što se nalaze u oskudnom stanju u ovim teškim prilikama i što će se ovim postupkom brzo okončati rasprava pitanja o važnosti Testamenta pok. N. Spasića“.

Dana 25. novembra 1921. godine sudija nespornih dela doneo je rasporedno rešenje pod M. Br. 13.598, koje je postalo izvršno 31. januara 1922. godine.

Na osnovu ovog pravosnažnog rasporednog rešenja Upravni odbor je 08. februara 1922. godine uputio molbu Zadužbinskom odeljenju Ministarstva prosvete da po članu 3. Zakona o zadužbinama „utvrdi pravno postojanje ove Zadužbine“.

Ukaz o odobrenju zadužbine potpisan je tek 04. decembra 1922. godine i objavljen u br. 4 Službenih novina od 04. 01. 1923. godine:

MI
ALEKSANDAR I

po milisti Božjoj i volji Narodnoj
Kralj Srba, Hrvata i Slovenaca

Na predlog Našeg Ministra Prosvete, u do-
govoru sa Državnim Savetom i na osnovu čl. 3
Zakona o zadužbina, odobravamo:
da se osnuje zadužbina pod imenom:

„Zadužbina Nikole Spasića, za podizanje bol-
nice i doma za sirote i iznemogle srpske građane
i na opšte privredne ciljeve.“

Naš Ministar Prosvete neka izvrši ovaj ukaz.

ALEKSANDAR, s. r.

4. decembra 1922. god.
Beograd
Ministar Prosvete,
Sv. Pribićević, s. r.

Za vreme Prvog svetskog rata sve zgrade Zadužbine Nikole Spasića bile su jako oštećene, nešto bombardovanjem, a još više upotrebom prostorija za razne vojne potrebe, kako u vreme okupacije, tako i više meseci posle oslobođenja. Opravke su bile hitne i zamašne, pa je Upravni odbor preduzeo sve kako bi ispoštovao nalog Nikole Spasića da „brižljivo održava nepokretna imanja“.

Upravni odbor je doneo odluku da sruši postojeću zgradu „Sloga“ u ulici Kneza Mihaila broj 47 i sagradi novu, koja bi imala prizemlje, četiri sprata i tavan, iako je Nikola Spasić naložio da se na toj zgradi nadgradi jedan sprat. Ovakvu odluku Upravni odbor je doneo na osnovu izveštaja Tehničke komisije, koja je utvrdila da bi ojačanje temelja i rekonstrukcija zgrade iziskivala velike troškove, tako da bi racionalnije bilo da se podigne nova, znatno viša zgrada. Projekte za izgradnju zgrade izradio je Josif Najman, a zgrada je završena 01. oktobra 1930. godine.

Pošto je građenje zgrade u ulici Kneza Mihaila broj 47 zahtevalo velika finansijska sredstva, Upravni odbor je tek po završetku iste, bio u mogućnosti da počne sa ostvarenjem zaveštanja pok. Nikole Spasića.

Poštujući želju Nikole Spasića Zadužbina Nikole Spasića sagradila je:

  • „Gradsku bolnicu“ u Beogradu sa 100 kreveta, nukleus sadašnjeg KBC „Zvezdara“. Bolnica je završena krajem 1935. godine, a primila je prve bolesnike 01. decembra 1935. godine.
  • Bolnicu u Kumanovu sa 60 kreveta, koja je sagrađena takođe 1935. godine, a prve bolesnike primila je 11. avgusta 1935. godine.
  • Dom za iznemogle građane u Knjaževcu sa 36 kreveta, koji je završen 26. maja 1935. godine, a prve štićenike primio je 25. jula 1935. godine.
  • Bolnicu u Krupnju, čija gradnja je započeta 1934. godine i posle mnogo odlaganja, zbog nedovoljne efikasnosti nadležnih organa, završena tek 1938. godine.

Želja pok. Nikole Spasića da njegova Zadužbina kupi jedno najveće zvono i pokloni kao njegov dar Hramu Svetog Save do danas nije ispunjena. Razlog za to je činjenica da je Zadužbina ubirala prihode od svoje imovine sve do 1958. godine, kada joj je celokupna imovina nacionalizovana. Do nacionalizacije imovine Hram nije bio sagrađen, a posle nacionalizacije Zadužbina jednostavno nije imala sredstava da kupi najveće zvono.

Rad na unapređenju narodne privrede predstavlja za njegovu Zadužbinu glavni i trajni zadatak. Upravnom odboru dato je liberalno i široko ovlašćenje, ali i veliki i težak zadatak da „samostalno i nezavisno od svih zemaljskih vlasti po svojoj savesti i uviđavnosti, a prema duhu vremena određuju, koliko će se i kada na koju granu zemaljske privrede trošiti iz prihoda“.

Još od početka rada Upravni odbor je doneo načelne odluke da svaki poduhvat Zadužbine treba jasno da nosi obeležja opšteg privrednog interesa, a ne lične koristi.

Opšte privredne ciljeve Zadužbina Nikole Spasića ostvarivala je:

  1. Osnivanjem pokretnih (ambulantnih) domaćičkih škola.
    Prvi osmonedeljni tečaj održan je 23. septembra 1935. godine u Topoli, a 18 polaznica je na kraju polagalo ispit i dobile su svedočanstvo i po jedan broš. Ovakvi tečajevi su održavani godinama širom Srbije.
  2. Zasnivanjem sortimentnih voćnjaka (jabuka, krušaka, kajsija i bresaka u Banovinskim rasadnicima, Kragujevcu - Gruži, Rekovcu, Tetovu, Sevojnu, Gublju, Gornjem Milanovcu, Bitolju, Prokuplju, Aranđelovcu, Kavadaru.).
  3. Sađenjem vinograda sortama grožđa „julski muskat“ (čabski biser), „zlatna šasla“ (plemenka) i „afus - ali“.
  4. Merama za poboljšanje izrade raznih vrsta sireva i kajmaka.
  5. Građenjem silo-jama za ukišeljavanje stočne hrane i đubrišta za valjano negovanje stajskog đubreta.
  6. Priređivanjem tečajeva za razumno i napredno pčelarenje.
  7. Priređivanjem tečajeva za proizvodnju ranog i poznog povrća i cveća.
  8. Pomaganjem Srpskog privrednog društva „Privrednik“.
  9. Izdavanjem „Privrednog letopisa Zadužbine Nikole Spasića“.
  10. Izgradnjom „Spasićevog izložbenog paviljona“ na Starom Sajmištu u kome je 11. septembra 1937. godine svečano otvoren Prvi beogradski međunarodni sajam. Sagrađen je po projektu Aleksandra Sekulovića i zaštićen u okviru kompleksa „Staro sajmište“ koji je proglašen za kulturno dobro (Sl. list grada Beograda, br. 16/87).
    Objekat je kružne osnove sa naglašenim ulaznim delom pravougaone osnove. Pored klasičnih izložbenih prostorija Paviljon je obuhvatao i galeriju sa specijalnim poluzenitalnim osvetljenjem. Površina Paviljona iznosila je 1.320 m2, a osnovna namena objekta je izložbeni prostor. Izgrađen je u stilu art dekoa, antologijski primer srpske međuratne arhitekture, bilo je to prvo zdanje grada Beograda na levoj strani reke Save, svojevrsna prethodnica onoga što će kasnije postati Novi Beograd. Paviljon je kasnije dozidan.

Rad Zadužbine Nikole Spasića posle nacionalizacije imovine (1959. - 2012.)

Upravni odbor Zadužbine je nesmetano i samostalno upravljao zaveštanom imovinom, striktno poštujući volju Nikole Spasića izraženu u tački 20. Testamenta „da prvenstveno brižljivo održavaju nepokretna imanja iz prihoda, a tek ostatak prihoda troše na zadužbinske ciljeve“.

Međutim, 1956. godine doneta je Uredba o upravljanju stambenim zgradama kojom je propisano da kućni saveti zgrada preuzimaju sve funkcije održavanja i opravki zgrada. Zadužbina je bila primorana da preda Kućnim savetima svu dokumentaciju - ugovore o zakupu poslovnih prostorija i stanova, inventar, ugovore sa nastojnicima i pomoćnim osobljem.

Na osnovu donetih propisa, od aprila 1957. godine, Zadužbina je primala samo 10% bruto zakupnina od poslovnog prostora i 4% od stanova.

Komisija za nacionalizaciju je 1959. i 1960. godine donela Rešenja o nacionalizaciji N. 916/59 i N. 3814/59, kojima je utvrđeno da je na dan 26. decembra 1958. godine, nacionalizovana i postala društvena svojina kompletna imovina Zadužbine – svih pet zgrada u Beogradu (Kneza Mihaila broj 19, Obilićev venac broj 17, Kneza Mihaila broj 33 i Đure Jakšića broj 1, Kneza Mihaila broj 37 i Vuka Karadžića broj 8, Kneza Mihila broj 47 i Nikole Spasića 2 i 2a, Kralja Petra broj 18), ukupne površine oko 12.000 m2.

Zadužbini je ostavljen u svojinu deo stana broj 17 u ulici Kneza Mihaila broj 47 u Beogradu, površine 68 m2, koji je nastavila da koristi kao svoj kancelarijski prostor.

Zadužbina Nikole Spasića protivila se nacionalizaciji svojih zgrada i u žalbama i drugim pravnim lekovima isticala je da se radi o zadužbinskoj imovini čiji se prihodi, po želji zaveštaoca mogu trošiti isključivo za opšte dobro srpskog naroda - na opšte privredne ciljeve i podizanje bolnica.

Međutim, imovina je ipak nacionalizovana, jer je Sekretarijat za zakonodavstvo stao je na stanovište da se „sve nepokretnosti zadužbine smatraju imovinom građanskih pravnih lica i ni u kakvu drugu kategoriju se ta imovina ne može staviti“.

Nesporno je, da je posle nacionalizacije, korišćenje imovine Zadužbine Nikole Spasića bilo suprotno volji osnivača, jer prihodi od iste nisu upotrebljavani za opšte privredne ciljeve, za podizanje bolnica i domova za stare, ni za kupovinu najvećeg zvona za Hram Svetog Save, već za potrebe Gradske opštine Stari grad.

Uprkos oduzimanju svih pet zgrada i prihoda od istih od strane države, Zadužbina je nastavila sa radom i ostvarenjem svojih ciljeva zbog kojih je osnovana, ali u veoma smanjenom obimu, u skladu sa prihodima koje je imala.

Zadužbina je kupovala i poklanjala sadnice oraha, lešnika i šljiva, organizovani su odlasci vrhunskih stručnjaka na lice mesta radi davanja saveta i praćenja roda (Zaječar, Vlasotince, Preševo, Bujanovac), u saradnji sa Pokretom gorana pošumljavana su zemljišta, pomagana su istraživanja za ispitivanje mogućnosti pravljenja stranih sireva „rokfor“ i drugih. Dodeljivane su i dalje nagrade najboljim uzgajivačima autohtonih rasa stoke na poljoprivrednim sajmovima.

Doprinela je otvaranju Keramičkog odeljenje Akademije primenjenih umetnosti u Beogradu i dugi niz godina ga pomagala.

Nagrađivani su najbolji lekari i bolničarke, finansirano njihovo usavršavanje i specijalizacija, a davane su i nagrade najboljim studentima svake godine studija Medicinskog i Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu.

Novčano je pomagan Hram Svetog Mučenika Trifuna - Zadužbina Nikole Spasića, davan pomen pok. Nikoli Spasiću i svim njegovim mrtvima svake godine.

Ali tek donošenje Zakona o dopuni zakona o stanovanju (Sl. glasnik RS broj 46 od 29. 12. 1998. godine) kojim je predviđeno da „zakupnine za stanove koji pripadaju zadužbini koja je obnovila rad pripadaju toj zadužbini“, omogućilo je Zadužbini Nikole Spasića da poveća svoje prihode, a samim tim da u znatno većoj meri ostvari ciljeve, iako i dalje visinu zakupnine u tim stanovima određuje država.

Tako su od 2000. godine kupljeni i dati kao donacija brojni aparati i medicinska oprema Kliničkim i Zdravstvenim centrima, kao i Domovima zdravlja u Republici Srbiji.

Donacije su dobili:
Klinički centar Srbije, Institut za ginekologiju i akušerstvo, Beograd; KBC „Zvezdara“, Centar za pedijatriju „Dr Olga Popović Dedijer“, Centar za pulmologiju, Klinika za gerijatriju, Centar za ginekologiju i akušerstvo, Klinika za uvo, nos i grlo; KBC Zemun, Bolnica za ginekologiju i akušerstvo; KBC Novi Sad; KBC Kragujevac; GAK „Narodni front“; Zdravstveni centar Knjaževac; Zdravstveni centar „Južni Banat Pančevo; Zdravstveni centar Užice; Zdravstveni centar „Sveti Luka“ Smederevo; Zdravstveni centar „Studenica“ Kraljevo; Zdravstveni centar „Subotica“; Zdravstveni centar Valjevo; Zdravstveni centar Kladovo; Zdravstveni centar Bor; Univerzitetska dečja klinika, Beograd; Institut za reumatologiju, Beograd; Institut za zdravstvenu zaštitu majke i deteta „Dr Vukan Čupić“, Novi Beograd; Institut za neonatologiju, Beograd; Dom zdravlja Vlasotince; Dom zdravlja Vladičin Han; Dom zdravlja Kuršumlija; Dom zdravlja Loznica; Dom zdravlja Trgovište; Dom zdravlja Merošina; Dom zdravlja Šabac; Dom zdravlja Bela Palanka; Dom zdravlja „Dr Dobrivoje Ger. Popović“, Aleksandrovac; Dom zdravlja Krupanj; Dom zdravlja Ivanjica; Dom zdravlja Dimitrovgrad; Dom zdravlja Doljevac; Dom zdravlja Lebane; Dom zdravlja „Dr Jovan Ristić“, Babušnica, Dom zdravlja Medveđa; Dom zdravlja Gadžin Han; Dom zdravlja Bosilegrad; Dom zdravlja Bojnik; Zdravstveni centar Bor; Društvo za brigu o starim licima opštine Stari grad; Dom zdravlja Dimitrovgrad; Dom zdravlja Bela Palanka; Dom zdravlja Golubac, Dom zdravlja Sokobanja; Dom zdravlja Nova Varoš, Zdravstveni centar Surdulica, OJ Dom zdravlja Surdulica; SOS Dečje selo, Kraljevo; Zavod za hitnu medicinsku pomoć Niš, Jovana Stanković, Vlasotince; Dom zdravlja „Dr Veroljub Cakić“ Majdanpek; Zdravstveni centar Vranje, OJ Opšta bolnica; Dom zdravlja Šid; Dom zdravlja Žitorađa; Zavod za zdravstvenu zaštitu sudenata Niš, Specijalna bolnica Ribarska Banja; Opšta bolnica Loznica.

U periodu kada je građevinski završen Hram Svetog Save, Zadužbina nije imala finansijskih mogućnosti da kupi najveće zvono za Hram, kako je to naložio u svom Testamentu osnivač, ali je 2011. godine darovala Hramu Svetog Save iznos od 1.000.000,00 dinara, što je u to vreme bilo 10.000 evra, za izradu i montažu sve četiri ikone na ikonostasu u Crkvi Svetog kneza Lazara u kripti Hrama. Na ovaj način Zadužbina je postala veliki donator i dobila Gramatu Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske Pravoslavne Crkve, koju je potpisao Patrijarh Irinej lično.

Već 20 godina Zadužbina Nikole Spasića nagrađuje najboljeg studenta svake godine studija i diplomiranog studenta Medicinskog i Poljoprivrednog studenta Univerzitata u Beogradu. Plakete i novčane nagrade studentima se uručuju na svečanoj dodeli nagrada.

Posle nacionalizacije, pored rada na ostvarivanju ciljeva koje je osnivač odredio, osnovni zadatak Upravnog odbora Zadužbine Nikole Spasića bio je zaštita i povraćaj nacionalizovane imovine Zadužbine.

Početkom 90-ih godina prošlog veka Zadužbina Nikole Spasića zatražila je da se stanovi u zgradama zadužbina izuzmu iz otkupa stanova, jer neke beogradske opštine nisu dozvoljavale otkup, a neke jesu. To je zakonski regulisano tek donošenjem Zakona o dopunama Zakona o stanovanju (Sl. glasnik RS, br. 16/97), kada je otkup stanova u zgradama zadužbina koje su obnovile rad zabranjen.

Zadužbina Nikole Spasića je takođe predložila da se zabrani otkup ne samo stanova, već i poslovnog prostora koji se nalazi u nacionalizovanim zgradama zadužbina. Ovaj zahtev je usvojen, pa je prilikom donošenja Zakona o posebnim uslovima prodaje određenih nepokretnosti u državnoj svojini određeno: „ne može se prodati pod uslovima propisanim ovim zakonom poslovni prostor koji je pripadao zadužbini, odnosno koji je predmet legata.“(Sl. glasnik RS, br. 54/99 od 22. 12. 1999. godine), a u Zakonu o posebnim uslovima prodaje određenih nepokretnosti u državnoj svojini radi izmirenja obaveze Republike Srbije po osnovu devizne štednje građana iz zajma sa privredni razvoj u Republici Srbiji (Sl. glasnik RS, br. 25/2000) postoji ista odredba.

Nadležni organi su godinama odbijali zahteve Zadužbine da joj se vrati imovina, ili se protivili povraćaju, kao i zahtevima Zadužbine za vraćanje prihoda od poslovnog prostora, koji su neuporedivo veći od zakupnina za stanove.

Gradska opština Stari grad tražila je poništenje Rešenja Ministarstva kulture 022-4564/94-03 koje je doneto na osnovu Pravilnika o utvrđivanju stanova koji se izuzimaju od otkupa u zgradama zadužbina koje bi mogle obnoviti rad (Sl. glasnik RS, br. 29/94), a kojim je vraćena imovina Zadužbini Nikole Spasića.

Vrhovni sud poništio je vraćanje imovine Zadužbini Nikole Spasića, a kasnije je Ministarstvo kulture donelo novo Rešenje o registraciji Zadužbine, koja je upisana pod rednim brojem 1 u Registru zadužbina, ali bez povraćaja imovine Zadužbini.

Radi dobijanja pravnog legitimiteta da učestvuje u postupcima u kojima je predmet imovina Zadužbine Nikole Spasića i prava na njoj, Zadužbina je podnela zahtev Gradskoj opštini Stari grad da bude nosilac prava korišćenja i upravljanja na stanovima u zgradama Zadužbine. Nekoliko godina od podnetog zahteva, posle dobijene pismene saglasnosti Republičke direkcije za imovinu RS, Gradska opština Stari grad i Zadužbina, dana 10. 12. 2009. godine, zaključile su i overile u sudu Ugovor o davanju stanova na korišćenje Zadužbini Nikole Spasića, bez naknade, na određeno vreme, na period od 15 godina, i to 63 stana, ukupne površine 5.429 m2, koji se nalaze u zgradama Zadužbine u ulici Kneza Mihaila broj 19 i Obilićev venac broj 17, Kneza Mihaila broj 47 (ulična i dvorišna zgrada), Nikole Spasića 2 i 2a i Kralja Petra broj 18.

Zahtev Zadužbine Nikole Spasića za dobijanje prihoda od izdavanje lokala i poslovnog prostora u zgradama Zadužbine je odbijen, a ove zakupnine i dalje prima Gradska opština Stari grad.

Zadužbina Nikole Spasića je u više navrata predlagala Vladi Srbije, Predsedniku Srbije i Parlamentu da se donese propis ili uredba kojima će se zabraniti prodaja, otuđenje ili prenamena nacionalizovane imovine svih zadužbina, do donošenja Zakona o restituciji. Razlog za podnošenje predloga za donošenje ove zabrane je sve češće otimanje zadužbinske imovine od strane moćnih pojedinaca i privatnih preduzeća. Pojedine zadužbine su i formalno prestale da postoje zbog gubljenja nacionalizovane imovine, a neke zgrade zadužbina su i srušene, kako bi novi vlasnici sagradili nove zgrade. Ali, i pored podrške ovom predlogu od strane Srpske akademije nauka i umetnosti, Univerziteta u Beogradu i ostalih zadužbina, predložena zabrana nije blagovremeno doneta.

Konačno, na predlog Zadužbine Nikole Spasića, u Zakon o zadužbinama i fondacijama (Sl. glasnik RS 88/2010) uneta je odredba da se „zabranjuje otuđenje i opterećenje imovine koja je oduzeta zadužbinama u periodu od 1945. godine do donošenja zakona kojim se uređuje vraćanje oduzete imovine i naknade za oduzetu imovinu.“

U daljem tekstu ukazaćemo brojne pokušaje da se nacionalizovana imovina Zadužbine Nikole Spasića pretvori u privatnu svojinu.

Tek osnovano Udruženje ratnih i vojnih invalida podnelo je tužbu Vrhovnom sudu protiv Rešenja Ministarstva kulture kojim u sastav Zadužbine Nikole Spasića ulazi i zgrada „Dom srpskog invalidskog fonda - Zadužbina Nikole Spasića“ u ulici Kneza Mihaila broj 37 i Vuka Karadžića broj 8, tražeći da im zgrada pripadne! Presudama Vrhovnog suda ovaj zahtev je odbijen kao neosnovan (2000).

Zgrada u ulici Kneza Mihaila broj 33 i Đure Jakšića broj 1, koju je sagradio i u njoj stanovao Nikola Spasić, a koja je inače proglašena za nepokretno kulturno dobro od velikog značaja za Republiku Srbiju, više puta je bila predmet pokušaja da iz državne svojine pređe u privatne ruke, naravno po bagatelnoj ceni.

Prvi put se to dogodilo jula 2005. godine, kada je Četvrti opštinski sud u Beogradu procenio zgradu u ulici Kneza Mihaila broj 33 znatno ispod tržišne cene i zakazao javnu dražbu - prodaju zgrade, zbog duga preduzeća „Jugoelektro“ preduzeću IZOLATORNI ZAVOD iz Lavova, Ukrajina. Iako država Srbija, a ni Gradska opština Stari grad, zgradu nisu prodali preduzeću „Jugoelektro“, već samo dali na korišćenje u svojstvu dugogodišnjeg zakupca, preduzeće „Jugoelektro“ je uspelo da se bespravno uknjiži u Katastar nepokretnosti, kao vlasnik cele zgrade, bez dokumentacije predviđene zakonom.

Tek nakon konferencije za medije, koju je Zadužbina održala u Medija centru i ukazala na bespravnost celog postupka za prodaju zgrade, javna dražba je otkazana.

Dve godine kasnije, sredinom 2007. godine, pokušano je preuzimanje preduzeća „Jugoelektro“ od strane preduzeća „CITY STORY PLUS“, koje su za tu priliku osnovali Nenad Đorđević i Miomira Hreljec sa kapitalom od 500 evra, dostavljanjem javne ponude za kupovinu svih akcija tog preduzeća. Očigledno je bilo da je razlog kupovine akcija, sticanje svojine na bespravno uknjiženoj zadužbinskoj zgradi u ulici Kneza Mihaila broj 33, kao svojina preduzeća „Jugoelektro“.

Opet je Zadužbina Nikole Spasića bila ta koja je svojim delovanjem i medijskom kampanjom uspela da spreči preotimanje zgrade Zadužbine.

Pošto kupovina akcija nije uspela, preduzeće „REZIME“ u većinskom vlasništvu Miomira Hreljeca, krajem te iste 2007. godine, na osnovu ugovora o zakupu sa preduzećem „Jugoelektro“, bez ikakvih građevinskih i ostalih neophodnih dozvola, adaptiralo je deo zgrade Zadužbine u ulici Kneza Mihaila broj 33 i pretvorilo je u hotel. Počeli su da reklamiraju „svoj hotel“ i primaju goste.

A zbog sporosti i nezainteresovanosti nadležnih inspekcijskih i drugih državnih organa, pravosnažana rešenja o rušenju i povraćaju u pređašnje stanje ni posle šest godina od donošenja, zaključno sa 2013. godinom, nisu sprovedena, a ne zna se da li će ikada biti izvršena.

Gradska opština Stari grad je 1998. godine zaključila ugovor o revitalizaciji tzv. Spasićevog pasaža koji se prostire od zgrade u ulici Kneza Mihaila broj 19 do zgrade u ulici Obilićev venac broj 17. Po tom ugovoru o revitalizaciji pasaža i izgradnji TC Milenijum, deo postojećih lokala, koji su oduzeti od Zadužbine Nikole Spasića, su srušeni a zatim tokom gradnje TC Milenijum obnovljeni, ali se za jedan broj ne zna da li su ostali u državnoj svojini ili su prešli u privatne ruke.

Po tom ugovoru investitori su bili dužni da obnove postojeću fasadu u pasažu i na zgradi Obilićev venac broj 17, sa svim dekorativnim ukrasima, koji su postojali na istoj.

Danas, petnaest godina pošto je TC Milenijum izgrađen, lokali i stanovi su prodati, stara fasada nije obnovljena, a ne zna se ni gde su skinuti deokorativni elementi fasade.

U ovom periodu bilo je još nekoliko oduzimanja zadužbinske imovine, tako što su pojedinci i preduzeća nekako uspeli da postanu vlasnici stanova i poslovnog prostora u zradama, kao i delova tavana, podruma i drugih prostorija u zgradama Zadužbine Nikole Spasića. U svim tim slučajevima Gradska opština Stari grad i drugi nadležni državni organi nisu pokazali neophodnu zainteresovanost i spremnost da zaštite nacionalizovanu zadužbinsku imovinu, koja je tada bila u državnoj svojini, iako im je to bila zakonska obaveza.

Pored ovih konkretnih poslova na ostvarivanju ciljeva Zadužbine i zaštiti i povraćaju njene imovine, Zadužbina Nikole Spasića je učestvovala i u zajedničkim akcijama, koje su imale za cilj zaštitu zadužbinske i privatne imovine, oduzete od strane države po osnovu nacionalizacije i drugih propisa.

Rad Zadužbine u periodu od 2012. godine do danas

Zakon o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju (Sl. glasnik RS br. 72/2011, 108/2013, 142/2014 i 88/2015), koji je na snazi od 06. 10. 2011. godine, u članu 1. propisao je uslove, način i postupak vraćanja oduzete imovine i obeštećenje za oduzetu imovinu, koja je na teritoriji Republike Srbije oduzeta od fizičkih i određenih pravnih lica i prenesena u opštenarodnu, državnu, društvenu ili zadružnu svojinu.

Članom 5., stav 1, tačka 2, propisano je da pravo na vraćanje imovine ili obeštećenje ima zadužbina kojoj je oduzeta imovina, odnosno njen pravni sledbenik.

Članom 62. predviđeno je da od stupanja na snagu ovog Zakona imovina koja je oduzeta bivšim vlasnicima, a po odredbama ovog zakona može biti vraćena, ne može biti predmet otuđivanja, hipoteke ili zaloge, do pravosnažnog okončanja postupka po zahtevu za vraćanje. Akt otuđenja i opterećenja imovine, koji je suprotan odredbama ovog člana je ništav.

Dana 02. 07. 2012. godine Zadužbina je podnela Zahtev za vraćanje nacionalizovane imovine Agenciji za restituciju, i to za svih pet stambeno-poslovnih zgrada u ulici Kneza Mihaila broj 19, Obilićev venac broj 17, Kneza Mihaila broj 33 i Đure Jakšića broj 1, Kneza Mihaila broj 37 i Vuka Karadžića broj 8, Kneza Mihaila 47 (ulična i dvorišna zgrada) sa ulazima iz Kralja Petra broj 18, Nikole Spasića broj 2 i 2a.

Zahtev je napisan na 30 strana i uz isti je priložena sva potrebna dokumentacija za vraćanje oduzete imovine Zadužbine Nikole Spasića, koja je nacionalizovana Rešenjima N. 916/59 i N. 111/60.

Zbog veličine imovine, Agencija je razdvojila postupak na četiri posebna predmeta.

  1. Delimičnim Rešenjem broj: broj: 46-007199/2012 od 12. 12. 2012. godine, koje je postalo pravosnažno i izvršno 03. 01. 2013. godine, vraćena je imovina i utvrđeno pravo svojine Zadužbini Nikole Spasića na 50 stanova, ukupne površine 4.304 m2.
  2. Delimičnim Rešenjem broj: 46-007197/2012 od 12. 12. 2012. godine, koje je postalo pravosnažno i izvršno 03. 01. 2013. godine, vraćena je imovina i utvrđeno pravo svojine Zadužbini Nikole Spasića na 14 stanova, ukupne površine 986 m2.
  3. Delimičnim Rešenjem broj: 46-007198/2012 od 18. 05. 2015. godine, koje je postalo pravosnažno i izvršno 15. 06. 2017. godine, nakon što je Presudom Upravnog suda 9. U. 15798/15 od 15. 06. 2017. godine, odbijena tužba Gradske opštine Stari grad, koje je osporavala doneto rešenje Agencije za restituciju o vraćanju lokala, Zadužbini je vraćeno u svojinu 6 lokala u zgradi u ulici Kneza Mihaila broj 33 i Đure Jakšića broj 1, ukupne površine 1.028 m 2.
  4. Delimičnim Rešenjem broj: 46-007199/2012 od 27. 06. 2016. godine, koje je postalo pravosnažno i izvršno 27. 06. 2017. godine, Zadužbini je vraćeno u svojinu 12 lokala u zgradi u ulici Kneza Mihaila broj 47 (ulična i dvorišna zgrada), sa ulazima iz Kralja Petra broj 18, Nikole Spasića broj 2 i 2a, ukupne površine 1.598 m2.

Navedenim rešenjima Zadužbini je vraćeno ukupno 7.916 m2, u svojinu, i to 64 stana, ukupne površine 5.290 m2 i 18 lokala, ukupne površine 2.626 m2.

Gore označeni stanovi su vraćeni u svojinu Zadužbini Nikole Spasića, s tim što svi zakupci na neodređeno vreme u tim stanovima, nastavljaju da koriste stanove, po Zakonu o stanovanju, pod istim uslovima i pravima, kao i pre vraćanja stanova u svojinu Zadužbine.

Državni organi i dalje određuju visinu zakupnine u tim stanovima, kao što su to činili i pre nego što je imovina vraćena Zadužbini.

Napominjemo da visina zakupnina za stanove koju određuje država nije tržišna.

U toku je postupak za vraćanje oduzete imovine u zgradi u ulici Kneza Mihaila broj 37 i Vuka Karadžića broj 8. Čeka se rešenje Agencije za restituciju.

U predmetu dela zahteva za vraćanje poslovnog prostora u ulici Kneza Mihaila broj 19 i Obilićev venac broj 17, tzv. „Spasićev pasaž“, još uvek nije zakazana rasprava.

Zadužbina Nikole Spasića je jedina zadužbina koja je uspela da joj u postupku restitucije (do sada) bude vraćen veći deo nacionalizovane imovine.

Treba imati u vidu da je pok. Nikola Spasić ostavio svoju celokupnu imovinu za osnivanje Zadužbine Nikole Spasića, s tim da se poklonjene zgrade – lokali i stanovi, daju u zakup i od tog prihoda ostvaruju ciljevi koje je naveo u svom Testamentu.

Istovremeno je zabranio da se zgrade koje je poklonio i pojedinačni stanovi i lokali, otuđuju ili opterećuju na bilo koji način, kako bi Zadužbina izdavanjem istih postojala i ostvarivala ciljeve koje je on označio u Testamentu, u neograničenom vremenskom periodu.

Vraćanjem gore navedene imovine, a naročito lokala, koje Zadužbina Nikole Spasića izdaje po tržišnim cenama, Zadužbina je bila u mogućnosti da na ime donacija u 2018. godini da 12.227.682 dinara (preko 100.000 evra).

Očekujemo da će ovaj iznos za donacije u 2019. godini biti znatno veći od iznosa u 2018. godini.

Obzirom da je Zadužbina Nikole Spasića osnovana da sa prihodima od sopstvene imovine – izdavanjem u zakup, ostvaruje opštekorisne ciljeve za građane ove države, gradi bolnice i predaje ih lokalnim upravama, kako bi se u istim lečili građani, kupuje i donira zdravstvenim ustanovama medicinsku opremu i aparate, kao i za druge opštekorisne ciljeve, apsurdno je što država Zadužbinu tretira, u poreskom smislu, kao privrednu organizaciju, pa je Zadužbina tako obavezna da plaća dodatnih 20% na ime poreza na dodatu vrednost na sve donacije, da plaća porez na imovinu na svoja osnovna sredstva – stanove i lokale, po uvećanoj ceni koja važi za privredne organizacije, iako su te nepokretnosti jedini izvor prihoda koji je namenjen za davanje donacija.

Zadužbina je više puta tražila od nadležnih organa da bude oslobođena od plaćanja PDV i drugih poreza, kako bi i taj iznos koji plaća na ime poreza, mogao biti upotrebljen za davanje donacija.

Do sada nijedan takav zahtev i molba Zadužbine država nije usvojila, iako je praksa u mnogim državama sveta da donator ima značajne poreske olakšice za donacije koje daje.

Verujemo da bi, u slučaju usvajanja zahteva Zadužbine Nikole Spasića, usaglašavanjem poreske politike ove države, sa dobrom praksom drugih država oslobađanja od plaćanja poreza na donacije, doprinela osnivanju novih zadužbina, na dobrobit svih građana ove zemlje.

U Beogradu, 15. januar 2019. godine.

Vojin Đekić, upravitelj